17 февраля 2020
ГАЗЕТТИҤ БАШТАПКЫ АЛТАМДАРЫ
2000 јылдыҥ бажынаҥ бери «Улаганныҥ солундары» газет оокылу чыгып башта-
ганы тегиндӱ айдылбай јат. Нениҥ учун дезе 1990 јылдардыҥ учында бу газеттиҥ
баштапкы экземплярын чыгарган Ядаганов Вячеслав Алексеевич мынайда эске
алат:
- Аймактыҥ депутады болуп тура, сессия ӧйинде «аймактыҥ газедин чыгарып
баштаар керек» деген угузуум, јӧмӧлтӧ албаган. «Баалу» деп шылтакталган. Бу
ууламјыла иш јарамыкту болгонын кӧргӱзерге, 4 бӱк, 999 экземпляр газеттиҥ ба-
азы канча болорын чоттойло, «Улаганныҥ солундарыныҥ» эҥ баштапкы номерин
чыгарала, депутаттарга ӱлегем. Је, онойып ла јӧмӧлтӧ албагам.
1998 јылда ол газетти јазаарга Татьяна Николаевна Туденева, Светлана Карамаевна
ла Владимир Эмильевич Кыдыевтер, кепке базарга Эдуард Васильевич Бабрашев
болушкандар. Ол номерди мен эмдигенче чеберлейдим.
Чындап та, бу јуукта Родион Асканаков јуучыл самболо экинчи катап телекейдиҥ
чемпионы болгонын кӧрӧлӧ, тургуза ла Сартаков Сергей Николаевичке телефон
согуп, - Санааҥа кирет пе? 1998 јылда кӱрешле маргаандар кийнинеҥ сен ӱч
уулчак экелгеҥ. Бис олорды кереестиҥ јанына јурукка сокконыс, јуругын мен
газетке салгам. Родион ол тужында баштамы класстарда ӱренген. Газетте чыккан
материалдыҥ бажалыгы мындый болгон: «Былардыҥ да ортозында келер ӧйдиҥ
телекейлик чемпиондоры бар». Сӱӱнгенис. Судурлу сӧстӧр болуп калган – деп
куучындашканыс.
Оноҥ 1999 јылда аймактыҥ јаанына бастыраалбатылык талдаштарга туружып
тура, программада «аймактыҥ газедин чыгарар ла телеберилтелер ӧткӱрер» деп
пункт болгон. Онойып, 2000 јылдыҥ бажынаҥ ала аймактыҥ газеди 999 тиражла
чыгып баштаган. Баштапкы редакторго Ядагаев Василий Андреевич тургузылган
– деп, 20 јыл кайра болгонын Вачеслав Алексеевич кечеги ле учуралдар чылап јарт
эске алып, куучындайла, - Бир башкараачыныҥ баштаган керегин ӧскӧ кижи келип,
токтодып салатаны чилеп, «Улаганныҥ солундары» јогылбай, бӱгӱнги кӱнге јетире
ӧҥжип, тутак јогынаҥ иштеп турганына сӱӱнедим. 2019 јылда мениҥ «Осколки»
деген бичигимнеҥ бир канча куучынды бӱгӱнги корреспонденттер газетке салып,
јылдыҥ учында меге «Улаганныҥ солундарына» јарым јылга бичидиш сыйлаган
– деди.
ӦМӦЛИК ТӦЗӦЛИП, ИШ КӦНӰККЕНИ
Чактардыҥ белтиринде ыраак Улаган аймагыста газет ачылганы – бистиҥ Тӧрӧлис
ӧйдиҥ некелтелерине једижип келгенин керелеген. Периодикалык печать Арайсей
ороондо туку 1703 јылдаҥ бери ӧзӱм алынган. А Улаган Алтайга ол јӱк ле 21-чи
чактыҥ бажында да болзо, Вячеслав Алексеевичтиҥ шылтузында келгени – јакшы.
Онойып, аймактыҥ газеди тӧзӧлип, телкем јетирӱлердиҥ телкейинде газеттердиҥ
тоозына кирген. Баштапкы бир јылдыҥ туркунына 4 бӱк газетке солундарды,
јетирӱлерди чогуп, аймактыҥ газедин Василий Андреевич јаҥыскан јазаган.
Эмди ле санаама јарт кирип јат, мен ол тужында Саратанда 10-чы класста ӱренип
тургам, «Улаганныҥ солундары» деп газет келип туратан. Ондо кычыраачыларга
«аймагыстыҥ газединиҥ ады-јолын сананыжыгар!» деп баштану јӱретен.
Оноҥ Василий Андреевич араайынаҥ ишмекчи ӧмӧлик тӧзӧгӧн. Газеттиҥ бӱктери
4-тӧҥ 8-ке кӧптӧгӧн. Јиит ӧмӧликте солун ла јилбилӱ ишти ӧмӧ-јӧмӧ Юлия Алек-
сеевна Ачилова (бухгалтер), Рагим Семенович Борисов (верстальщик, оператор),
корреспонденттер: Каятов Борис Бухтуевич, Курманов Юрий Трифонович, Каятова
Айана Николаевна, Ябыкова Марина Михайловна, Тадина Хамида Алексеевна,
Асканакова Алена Михайловна, Каятова Инга Михайловна, тискинчи Тадышев
Геннадий Пантелеевич болгон.
Баштапкы ӧйлӧрдӧ иштеген улустыҥ бирӱзи Рагим Семеновичтиҥ эске алынганы-
ла, эҥ ле јилбилӱ, кандый да кеминде, кайкамчылу учурал – ол газеттиҥ иштеер јери
аймактыҥ јааныныҥ кабинединеҥ ары - тыштанар кыбында болгоны. Бери јанында
јуун ӧдӱп јатса, ары кыпта газетке ле телеберилтеге јетирӱлер белетелип турган.
Газеттиҥ јӱрӱми бир кезек ӧйгӧ аймактыҥ телеберилтези «ТВ Улаганла» јуук
колбуда иштеген. Ӧрӧ айдылган улус тӱште телеберилтелер јазайла, передачалу
видеокассетаны Кара-Кайадагы телевышкага апарып туратан. Бир час туркунына
Улаган, Чибилӱ, Балыктујул јурттардыҥ улузы телеберилтелер кӧрӱп, аймактыҥ
солундарыла таныжатан. Ол тужында «ТВ Улаган» эфирдиҥ ӧйин ГТРК «Эл-
Алтайдаҥ» алыжып, јербойыныҥ телеберилтелерин ӧткӱретен. Јетирӱлер ле
солундардаҥ башка, кӱӱлик сыйлар, авторский передачалар, темдектезе, эм-том
ӧзӱмдер керегинде передачаны Михаил Рожнов куучындайтан.
Телеберилтелер эҥиргеери бӱткен соҥында, газеттиҥ ижи башталатан. «Эртен
тура улус ишке келип јатса, бистер иштеҥ јӱк ле јанатан эдис» - деп, ол тужында
иштеген улус куучындагылайт.
Онойып турганча, 2003 јылда, аймактыҥ газеди ле телеберилтези бириктирилип,
«Улаганский информационный центр» деп муниципал учреждение тӧзӧлгӧн. Ра-
гим Семеновичтиҥ куучындаганыла, ол ло јылдаҥ ала газет јербойында верстать
эдилип баштаган. Кӱлер Эзендикович Тепуков программаны, иштейтен аайын
келип кӧргӱзеле, јартап берген эмтир. Оноҥ озо газеттиҥ македин линейкала јурап,
јуруктарды, тексттерди келиштиреле, Горно-Алайсктагы типографияга ийип тур-
ган. Шак ол ӧйдӧ мен баштапкы практика ӧткӧм. Практикант ӧрӧкӧнниҥ башка-
раачы-кураторлорым: телеберилте ууламјыла - Хамида Алексеевна Тадина, газет
јанынаҥ - Ябыкова Марина Михайловна болгон эди. Анчада ла Хамида Алексеевна
Голландия керегинде куучындаза, бир угуп, бир укпай (санаамда јорыктап јӱреер
турган болбойым )) …), видеокамераны сӱӱртеткен, не аайлу базатан эдис…
Оноҥ 2005 јылда газет ойто таҥынаҥ иштеп баштаган. Ол тужында Улаганда
интернеттиҥ јыды да јок. Дискетага тексттерди бичиделе, таксисттер ажыра Гор-
но-Алтайскка ийе берзе, газет ондо верстать эдилип, кепке базылатан. Айла, ол
таксисттер де не аайлу каруулу, јакшы улус болгон? Кийнинде, кандый ла не-неме
јаҥыртылып, бӱдӱми солынган тужында, дисктер чыгып баштаган, газет дискке
бичилип, ийилетен.
Јӱк ле 2006 јылда Улаган јерине интернет једерде, таксисттерди электрон почта
солыган. Ол до тужында «газет једер јерине јеткен бе?» - деп угарга, кыйалта
јогынаҥ телефон согуп, чокумдаары – некелте. Ол озогы белдӱштӱ телефонло
колбуга чыгатаны база шыралу ла болгон эмей…тоолорды толгоп јатканча, колбу
ӱзӱлип калар, јетпес. Телефонды озолу-соҥду толгоп, колбуга чыкканча отурарыҥ.
«Улаганныҥ солундары» кепке базылып, республика ичиле почтаныҥ колбузы
ажыра таркадылза, аймактыҥ кезик јурттарына газетти бир-бир корреспондентле
кожо тискинчи Геннадий Пантелеевич јетиретен. Ол айас солундар јууйтан. Онойдо
ок магазиндер сайын розничный саду база болгон.
БОЛУШКАН УЛУСКА БЫЙАНЫМ …
Биледий нак ӧмӧликке мен 2005 јылда келип, эҥ кичинек сыйны, балазы бодолду
адаанда јӱргем. Ол тужында газеттиҥ баш редакторы Василий Андреевич Ядагаев,
аймактыҥ депутады болгон Санат Емельянович Конунов, аймактыҥ депутаттар
Совединиҥ Председатели болгон Нелли Филипповна Челчушева, аймактыҥ јааны
болгон Илья Семенович Куюков ишке кирерге јаан болужын јетиргилеген. Јиит,
ӧктӧм, сагышта талайды јойу кечкедий кижинеҥ чӧкӧбӧй, журналист ууламјыла
ӱредӱлӱ деп ајаруга алып, јӱрӱмниҥ јолында јӧмӧгӧнин качан да ундыбазым,
быйанду јӱрерим – ишмекчи јолына кӧнӱгип, калажын иштеп јӱрерге болушкан
улусты билбечеҥдеерге јарабас.
«ПУСТАЯ ФИГНЯ» ЛА «БАБА-ЯГА ОШКОШ ЭМЕЕН»
Баштапкы ӧйлӧрдӧ бичинер ченемелим ас кижи, јайалталу корреспонденттер
Марина Ябыкованаҥ, Айана Каятованаҥ, Василий Андреевичтеҥ артпас болуп,
чырмайар ла болгом. Кижи кӱӱндӱ болзо, не ле немеге темиге берери – чын. Кажы
ла бичиген материалымды Василий Андреевич кӧрӱп, кезикте мактап, кезикте
кӧмӧӧлӧп, тӱзедип туратан. «Кандый ла материалды кычырарга јилбилӱ болор
этире, стилистикалык будукту болор керек» - дейтен. Василий Андреевичтиҥ бичи-
мелдерин кычырарга, чын да, јилбилӱ де, јеҥил де, эптӱ де болотон. Стилистикалык
будук дегендий, бир катап Василий Андреевич штатта эмес бичиичилердиҥ колло
бичиген материалдарын бичийле, бир јерде «...Баба-Яга ошкош карган эмеен...» деп
кожып салган, ондый ок учурал база бир кижиниҥ бичимелине «...Пустая фигня...»
деп кожып салган. Газет чыгып, кычыраачыларга таркадылган соҥында, байагы
бичимелдердиҥ авторлоры кай-калју редакцияга келген. Василий Андреевич олорго
кӱлӱмзиренип, - стилистикалык будукту, кычырарга јилбилӱ болзын деп амадагам
не, ӧрӧкӧн, јаманым таштагар, ачынбагар – деп айдынып туратан.
ТЫВАГА ЈОЛ-ЈОРЫК …
Ишмекчи јолымда солун јорыктардыҥ бирӱзин ле сананза, ол коштой јаткан Тыва
республикага јӱргеним болор. 2006 јылда Тываныҥ Бай-Тайга аймагыныҥ юбилей-
лик байрамына Улаганнаҥ барган делегацияны аймактыҥ јааны Илья Семенович
Куюков ло Саратан јурт јеезениҥ јааны Алексей Александрович Кензин башкарган.
Кожо кожоҥчылар – Айана Темеева, Алексей Калкин, оператор Виктор Колон-
дин, бисти корулап ол тужында аймактыҥ ичбойында керектери аайынча бӧлӱкте
иштеген милицияныҥ сотрудниги Геннадий Николаевич Тадыкин, тискинчилер:
Эркеш Михайлович Тузин ле Дмитрий Владиславович Асканаков, корреспондент
– мен барганыс. «Барган јери Барнаулда токтогон» дегендий, оноҥ ырада барбаган
мендий кижиге бу јол-јорык сӱрекей јилбилӱ болгон. Мынаҥ эртен тура чыгала,
Кош-Агаш аймак ажыра барып, тӱниле маҥтадала, эртенги таҥ јеткенис. Алексей
Александрович јеткилинче ле азыктанган, ол тоодо койдыҥ кайнаткан камык эди
де болгон. Јол ыраак, тӱниле тайгалар бажыла маҥтадып, Тываныҥ јер ле теҥери
бириккендий телкем тайгаларын кӧрӱп, кату јолго кичинек чучураган да болзо-
ос, арыганысты бир де сеспегенис. Макалу ла амыраган тоонду једип калганыс.
Једер јерге једип, байрамда турушкан кийнинеҥ, алдында, косколоҥду ӧйлӧрдӧ,
Јазылудаҥ Тывага келеле, мында ла артып калган карганакты айылдап јӱргенис.
Ӧрӧкӧн ол тужында кичинек болгон, оныҥ учун алтай тилин ундып салыптыр.
Бала-барказы бисти Улаганнаҥ келген улус деп угала, кӱӱјип, сӱӱнип, кӱндӱлеп,
- Бистиҥ тӱӱкилик Тӧрӧлис – Улаган – деп, куучындап турдылар.
Эртенгизинде Илья Семенович ле Алексей Александрович ойто ол ло Кош-Агаш
ажыра јанып ийерде, бистер Хакас Республика ажыра Абаканга киреле келгенис
(анда Айананыҥ эжи Алан ӱренип турган. Ого туштап барганыс).
АЙДЫҤБЕК: «КАНЧА ЈЕРДЕ ИШТЕГЕМ, ЈЕ ЭҤ ЛЕ КАРУ
ӦМӦЛИГИМ – СЛЕР»
Кожо иштеген улустыҥ ортозынаҥ база бир јаркынду кижи – ол Тазрашев
Айдыҥбек Иванович болгон. Клубта, собесте (ол тужында оныҥ ады-јолы – Иштиҥ
ле социальный ӧзӱмниҥ бӧлӱги ) иштеген кийнинеҥ, 2008 јылда, Айдыҥбек биске
корреспонденттеп келген. Оныҥ ла билбези јок. Кезикте, бойлорыс ортобыста, - Бу
бисти неме билбес ле дейле, анаарла куучындайтан болбой – дежетенис. Шулмузы
коркышту, фотоаппаратты алганча барар ла, улустыҥ угы-тӧзин ончо коскорор ло,
тӧрӧӧндӧриле таныштырар ла, ончозын јурукка соктырткан ла турар. Ишке келзе,
кийнинеҥ јуруктарын алып келген улус ээчий-деечий тургулап, сакыйтан эди. Ол
айдары јок јайалталу ла јаркынду, ач-амыры јок, тегин отурарын билбес коллегабыс
јӱрӱминеҥ эрте јӱре бергениниҥ корондузын не деп айдар, не ле теҥдеер?
Бир катап Кӱзӱде алматтар курултайын ӧткӱрген. Мен ого корреспонденттеп бар-
гам. Айдыҥбек ол тужында аймакта культура бӧлӱктиҥ јааны болгон. Чогулган улу-
сты бойыныҥ ла ӧмӧлиги адынаҥ уткуп, алматтардыҥ тӱӱкизин, кылык-јаҥдарын,
качан кайда не болгонын тӧкпӧй-чачпай куучындап туратан. Оноҥ кайра јанып
јадала, Кызыл-Мааныга келип, - Бу кырды сананал, Таня, - деп, телевышка турган
кырдон соколыла уулап, - Сениҥ угы-тӧзиҥ, Белейлер, мынаҥ барган. Белейдиҥ
эки уулы эки кырдыҥ бажында јаткан ӧйлӧр болгон – деп, озогызын ойгортып,
эрмеги там ла койылып, айдары јок кӧп лӧ јилбилӱ учуралдар куучындаган. Ол
бойыныҥ ӱредӱзи аайынча аймактыҥ культура бӧлӱгин билгир башкарып та турган
ӧйдӧ, газеттиҥ редакциязын качан да ундыбайтан. «Канча јерде иштегем, је эҥ ле
кару ӧмӧлигим – слер» - деп, бистерге једе ле конгон турар. Кандый бир байрам-
да качан да ундыбас. Бир катап бойыныҥ байрамынаҥ качып, јаскыда тоҥдокко
јыгылала, колы каналганча сыйрылган, сыйын колтыктанган бу ла келген, уткыган,
ӱлгерлеген. Эмди сананып отруза, ол ло омок-седеҥ бойы каткырган, кокырлаган,
айдар јерде кӧскӧ-јӱске айдып, бистердиҥ ле ортобыста недеҥ де алдыртпадый
салып тургандый…
АНДРЕИЧТИҤ АДЫ БАШТАПКЫ ЈЕРДЕ …
«Улаганныҥ солундары» газеттиҥ тӱӱкизиниҥ кандый ла ӱзӱгин алза, Василий
Андреевичтиҥ ады баштапкы јерде болор. Ол бистердеҥ ырап, ада-ӧбӧкӧзиниҥ
тымыгына јӱре бергени керегинде карыкчалду табыш айас теҥеридеҥ јалкын
тӱшкендий угулган. Ол ончобыстаҥ эҥ ле јайалталу, эҥ ле эптӱ ле чечен тилдӱ
болгон. Нактаҥ нак ӧмӧликтиҥ јааны, акабыс, нӧкӧрис эмди бисле кожо јок деп
оҥдоорго кӱч. Кайда да мында ла јӱрген немедий. Оныҥ да учун байадаҥ бери ас
эмес јолдыктар ээчий-деечий бичилип келерде, атту-чуулу Андреичис јок деп би-
чиирге кӱч, торт тидинер арга јок. Је, канайдар… коллегабысты карамдап, јоктоп,
кезикте удура келген улустыҥ ортозынаҥ бедиреп, кезикте «ол тужында чи…»
- деп кандый бир учуралды эске алып, эмди ол јок болгонына тереҥ карыгарга
келижет. Василий Андреевчтиҥ айткан сӧстӧри бойлорыстыҥ ортобыста канатту
сӧстӧр болуп, бичиген кожоҥдоры, куучындары, ӱлгерлери – культуралык байлык
ла энчи болуп артып калган.
Аймагыстыҥ газедине быјыл юбилейлик 20 јыл толгонына бир јанынаҥ сӱӱнип,
бойыныҥ кирезинде чырмайып, телкем јетирӱлердиҥ ороонында јӱрӱп ле јат
сананарыҥ, бир јанынаҥ – оныҥ баштапкы редакторын Василий Андреевичти
јоктоп, карыгарыҥ…
